کــاف

رمان نو همچنان از جریان های تأثیرگذار ادبیات مدرن به شمار می رود. در ادبیات داستانی معاصر

ایران نیز می توان بارقه هایی از به کا ر گیری عناصر و شیو ه های روایی رما ن نویی را مشاهده کرد .این

گرایش نزد داستا ن نویسی نظیر بهرام صادقی تشخص ویژه ای یافته است ، تا آنجا که بسیاری او را

نمایندة رمان نو در ایران دانسته اند. این البته در حالی است که خود بهرام صادقی هرگونه تأثیرپذیری آگاهانه از رمان نو را انکار کرده است .

 در نوشتار حاضر، با تکیه بر بایسته های نظر ی مطالعات تطبیقی

در ادبیات، به بررسی هم سویی و همنوایی عناصر داستانی و پیرنگ در خواب خون بهرام صادقی و

پاک کن های روب گر ییه پرداخته ایم و تلاش کرده ایم که ب یهیچ پیشداوری دربارة تأثیرپذیری صادقی از

جریان ادبی رمان نو، درصدد پاسخ به این سؤال برآییم که با توجه به معیارهای موجود در یک اثر زبدة

رمان نویی نظیر پاک کن ها، تا چه اندازه م یتوان اثری مثل خواب خون بهرام صادقی را نمونه ای از یک

متن رمان نویی به حساب آورد؟نیمۀ دوم قرن بیستم شاهد ظهور گروهی رم ان نویس بود که در جستجوی شکلی نو،

قالب های پیشین داستان نویسی را زیر و رو کردند و در بسیاری از جنب ه های آن دست به

نوآوری هایی زدند . در سال 1939 با انتشار واکنش ها اثر ناتالی ساروت، شکل جدیدی از رمان

در فرانسه به وجود آمد . بعدها موفقیت رمان پاک کن ها اثر رو ب گر ییه به تثبیت و بقای این

شهرت یافت، کمک شایانی کرد .در واقع، وجود تحولات همه جانبه « رمان نو » سبک نوپا که به

در غرب باعث ترغیب افراد به سنت شکنی در زمینۀ ادبیات نیز شد و عد ه ای از نویسندگان

مدرن از جمله آلن روب گرییه، ناتالی ساروت، میشل بوتور، مارگاریت دو راس و کلود اولیه از

اینان کسانی بودند که تکراری و ب ی اثر بودن رمان را احساس » . سردمداران آن به حساب آمدند

و با نفی و گاه ستیز با سن ت های پذیرفته شدة پیشین، خواهان ابداع و به کارگیری « کرده

روش های ناآزموده و جدیدی شدند (سید حسینی 1061 ). به هر روی، رمان نو با منسوخ

دانستن سنت های رمان بالزاکی، به بی رنگ کردن آنها پرداخت و عناصر جدیدی جایگزین

عناصر محوشده ساخت.

در ایران نیز، نویسندگانی همچون بهرام صادقی، که به نوعی نمایندة رمان نو در ادبیات

معاصر ایران به حساب می آید، بر این عقیده بودند که با تحول ارزش های بشری و انسانی،

داستان نیز باید همسو با این تحولات، در چارچوب هنجارهای جدیدی سیر کند .در واقع در

دوران معاصر، عده ای از داستان نویسان فارسی نیز کمابیش بایسته های سنتی داستان نویسی را

برنتافتند و به قالب های ساختاری جدیدتری روی آوردند . به عقیدة صادقی، این جریان ادبی

نوپا، انعکاسی از مسائل دوران خویش است و بر اساس اقتضای حال شکل گرفته و به درس تی

از همین روست که طرفداران بسیاری یافته است .به هر روی در روزگار مدرن، به دنبال تفوق

یافتن ارزش اشیای مصرفی، نه تنها از اهمیت شخصیت رمان کاسته شد بلکه شخصیت تابعی

از شیء قلمد اد شد و در محاق وجهۀ فربه شدة کالا فرو رفت . از این منظر، رمان نونویسان

بزرگ ترین نویسندگان واقع گرای معاصرند، چرا که با تیزبینیِ تمام به انعکاس واقعیت صنعتی

و مصرفی عصر مدرن پرداخته اند. در ادبیات فرانسه یکی از رما ن هایی که نمایان گر موفق این

واقعیت انسانی تحول یافته است، پاک کن های روب گرییه می باشد. در میان آثار داستانی ادبیات

معاصر ایران، خواب خون بهرام صادقی از نظر درونمایه و ساختار کلی پیرنگ و تکنیک های

نگارش، با این اثر که نمونۀ اصیل رمان نو است، قابل مقایسه م یباشد.

رمان نو به لحاظ اینکه سهم عمد ه ای در نوآوری ها و سنت گریزی های ادبیات داستانی

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 39

معاصر داشته است، در ایران نیز مورد مطالعه و و اکاوی های پژوهشی قابل توجهی قرار گرفته

است. از این میان می توان به کتاب هایی نظیر راهی به هزارتو ی رمان نو و مقالا تی همانند

دفاع از » و « تولد رمان نو » ،« جستاری در ش کل گیری مفه وم رمان نو » ،« مبانی رمان نو »

اشاره کرد . «( نیم نگاه ی به جامعه شناس ی اد بی ات لوس ین گلدمن ) « رمان نو » جامعه شناسی

همچنین با توجه به اهم یت نوجویی های بهرام صاد قی در ادبیات داستانی معاصر ای ران، شمار

قابل توجه ی از پژوهش های اد بی در زم ینۀ رمان نو به آثار او اشاره کرده اند و گاه به طور

مبسوط به جنبه هایی از آثار او پرداخته اند. از این میان می توان از کتاب هایی نظی ر خون آبی بر

زمینِ نمنا ک و مسافری غر یب و ح یران: نقد و بررس ی داستان های بهرام صاد قی یاد کرد. با ای ن

همه مقالۀ حاضر، نخستین نوشتاری است که در چارچوب بایسته های نظری ادبیات تطبیقی، به

او و رمان پاک کن ها می پردازد. « خواب خون » مقایسۀ ظابطه مند داستان

با این که بهرام صادقی هر گونه تأثیرپذیری از نحلۀ رمان نوی فرانسه را رد می کند و

مدعی است که داستان هایش را در زمانی نوشته که هنوز زمزمۀ پیدایش رمان نو برنخ استه بود

103 )، بسیاری از داستان های او، نظیر خواب خون ، همپیوندی و همنوایی ، (صادقی، 1377

چشمگیری با پاک کن های روب گرییه دارند . پژوهش حاضر که در چارچوب بایسته های نظری

ادبیات تطبیقی صورت می پذیرد، نقاط همپیوند و هم سوی این دو داستان را بررسی م یکند با

این پیش فرض که در تاریخ ادبیات، داستان پاک کن ها را نمونۀ زبدة رمان نو دانست هاند، درصدد

پاسخ به این سؤال است که تا چه حد می توان اثری فارسی نظیر خواب خون را یک متن رمان

نویی به حساب آورد؟

بحث و بررسی

1.دو داستان؛ یک جنبش

1-1 . پاک کن ها

در فرانسه و « رمان نو » پاک کن ها مهمترین اثر آلن روب گرییه، پدر و پیشروی مکتب

دانست، زیرا به عقیدة او، روب گرییه در « تولد رمان آینده » اروپاست. رولان بارت این کتاب را

این اثر توانسته موضوع و فضای گذشتۀ ادبیات داستانی را دگرگون کند؛ یعنی توانسته بسیاری

از هنجارهای پذیرفته شدة داس تان نویسی، چون طرح، شخصی تپردازی، تیپ سازی، موضوع،

حادثه و محتوا را در هم بش کند. او به جای شخصیت، به اشیا اهمیت داده و برای آفرینش

32 ) روب گر ییه در س لسله مقاله های خود - داستان، معیارهای تازه ای ارائه داده است .(بارت 43

www.SID.ir

Archive of SID

40 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

را مطرح کرد و بر این عقیده بود که با غیرضروری قلمداد « رمان نو » در اوایل ده ۀ شصت ، اید ة

شدن طرح داستان، وقای عنگاری و داستان سرایی، قالب های پیشین در هم شکسته خواهند شد.

پاک کن ها که در سال 1953 م به چاپ رسید، که نخستین اثر روب گرییه و معرف رمان نو

این رمان زیر تأثیر اودیپ شهریار اثر سوفوکل، تراژدی نویس یونان باستان در » . به شمار می رود

اسحاقیان 87 ) و به نوعی، همان اندیشۀ ) « قرن چهارم قبل از میلاد نوشته شده است

« رمان نویی » ، تقدیرباوری یونان باستان را از سر می گیرد. با این همه، سبک ادبی آفرینندةآن

است. نویسنده در این رمان، طرح داستان کارآگاهی را با طر ح ی دیگر، یعن ی طرح اسطوره

باستانی اود یپ، در هم م یآمیزد.پاک کن ها، در یکی از سا ل های پس از جنگ (که معلوم نیست

چه سالی است )، در شهری ساحلی در شمال فرانسه، اتفاق می افتد. یکی از اعضای سازمانی

سیاسی و مخالف دولت، به نام گاریناتی، می کوشد دانیل دوپون، استاد رش تۀ اقتصاد ملی را به

قتل برساند . این سوءقصد که ناموفق از کار در می آید،در ویلای دوپون، که خود او و

خدمتکارش تنها در آن زندگی می کنند، رخ می ده د. گاریناتی به دستورهای دقیق یکی از

رؤسای خود، به نام بوناوانتور،که گروه او دست به عملیاتی با هدف ارعاب شخصیت ها زده

است، با دقت لازم عمل نکرده است و با شلیک گلولۀ وی تنها زخمی بر بازوی دوپون ایجاد

می شود. دوپون دستور می دهد او را به درمانگاه یکی از دوستان پزشکش ببرند و در مطبوعات

نیز خبری دربارة قتل وی چاپ کنند . همان شب، یک مأمور ویژة ضد جاسوسی، به نام والاس،

که برای ر سیدگی به این ماجرا اعزام شده است، وارد شهر می شود . والاس، با سرسخ تی

لجوجانه ای، کار تحق یق را دنبال م ی کند، با این امید که قاتل را به چنگ آورد.به ویلای دوپن

می رود، اما در آنجا به دوپون مسلح برم ی خورد که به دلیل ب یفکری مارشا ناگزیر شده خودش

به دنبال اسناد و مدار ک ضرور ی خود بیاید. والاس نیز به اشتباه و در دفاع از خود، درست

او را م یکشد. والاس بر آن است که هویت ،« قتل ظاهر ی دوپون » بیست و چهار ساعت پس از

یک جنا یتکار را کشف کند؛ در حا لی که سرانجام، خود، بدل به آن جنا یتک ار م ی شود .در

قسمت هایی از رمان ، والاس در حا لی که در شهر سرگردان است، به یاد م ی آورد که به هنگام

کودکی با مادرش از شهر د یدن کرده و به دنبال پدرش گشته است و این پدر گمشده، کسی

جز دوپون نیست.

1-2 . خواب خون

بهرام صادقی، نویسندة دهۀ چهل شمسی، با حدود بیست و پنج داستان کوتاه (در

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 41

مجموعۀ سنگر و قمقمه های خ الی) و یک داستان بلند (ملکوت)، طی ده سال داستا ن نویسی

به جرأت » . 1335 تا 1346 )، یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین داستان نویسان ایرانی است )

می توان گفت که صادقی، تا زمان خود، بعد از هدایت که آغاز کنندة داستان کوتاه 1  به مفهوم

معاصر آن  است، جد ی ترین نویسنده ای است که در عرصۀ داستان کوتاه ظهور کرده و با

عناصر تازه و نگاه خاص خود، فضای تازه ای در داستان نویسی ایران به وجود آورده و آن را

بزرگ نیا 184 ).وی در نخستین قصه های دوران ) «. وارد مرحلۀ جدیدی کرده است

نویسندگی اش، با نمایاندن واقعیت های دردناک زندگی، شنا خت و یژگ ی ها ی درونی و

درماندگی انسان شهری امروز که مجموعه ای است از تضادهای جسمی و روحی، چهره ای

شناخته شده از خود به یادگار گذاشته است.

به هر روی، آنچه بهرام صادقی را از نویسندگان هم عصر خود متمایز می سازد، تلاش وی

برای ایجاد ساختارهای جدید داستان نویسی است، ساختارهایی که متناسب با مفاهیم تغییر

شکستن الگوهای قالبی، نمایش زندگی آمیخته به فلاکت از پشت ». شکل یافتۀ امروزی باشند

منشورهای تازه، زندگی بی حادثه و یکنواخت، ولی انباشته از ماجراهای عبث، اعتراض مستتر

از ویژگی های نثر اوست (ساع دی 125 ). قسمت عمد ه ای از « با نیشخند تلخ و گزنده

مشخصه های بارز داستان نویسی صادقی، او را در زمرة نویسندگان نواند یش قرار می دهد .

بیشتر داستان های او هیچ گونه تطابقی با الگوهای متداول ندارند و به نوعی معرف شک ل گیری

در ایرانند (مطیعی 70 ). دغدغۀ اساسی او، به خدمت گرفتن س بکی متمایز از فنون « ادبیات نو »

مرسوم داستانی است . به بیان دیگر، داستان های صادقی از لحاظ بهره گیری از شکل های جدید

داستان نویسی، در شمار نمون ههای شاخص نثر داستانی فارسی قرار م یگیرند.

البته با وجود پرداخت ظریف به ساختار داستان، بیشتر داستان های او آمیزه ای است از

رؤیاو واقعیت، از مسائل عینی و ذهنی،این بدان معناست که دغدغۀ فن، او را از مضمون غافل

نکرده، برعکس داستان هایش آغشته به رمز و رازی وهم گون ه اند به گونه ای که گاه باعث

دنیای آثار صادقی، در آغاز » .( می شوند (همان 117 « برانگیختن گیجی و حیرت خواننده »

دنیایی است عینی که مسائلش ریشه در واقعیت دارد ...اما کم کم تبدیل می شود به دنیایی پر از

نشانه و علامت ... که فضای حاکم بر آن، فضایی است وهم آلود و شخصیت هایش چندلایه و

-1 اگرچه س یدمحمدعلی جمالزاده با نوشتن فارس ی ش کر است، آغازگر رسم ی داستان کوتاه در ای ران است، اما

« نویسندگان » . این هدایت است که آغازگر داستان کوتاه، استوار بر ویژگی های داستانی، است

www.SID.ir

Archive of SID

42 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

186 ).خواننده علی رغم کوشش بر ای دست یابی به تصویری - بزرگ نیا 185 ) « حتی مبهم اند

دقیق از شخصیت، نمی تواند بفه مد وی چگونه آدمی است . نمونۀ این ابهام و فضای رمزآلود و

اختلاط شخصیت ها در داستان خواب خون او به خوبی نشان داده شده اند.

داستان کوتاه خواب خون بهرام صادقی نخستین بار در سال 1344 در جنگ اصفهان و

بار دیگر در سال 1349 در چاپ اول مجموعه داستان سنگر و قمقمه های خالی منتشر شد . این

داستان نیز همچون پاک کن های روب گر ییه، آمیزه ای از داستان معمایی و داستان پلیسی است

که به دلیل پرداخت صرف به پیرنگ داستانی و چشم پوشی از ارائۀ مسائل اجتماعی و سیاسی،

از انواع ادبی مورد پسند صادقی به شمار م ی رفت.داستان حول یک شخصیت اصلی و چندین

شخصیت ثانوی شکل می گیرد. این داستان، با دارا بودن فضایی هراس آمیز و مبهم، دنیایی

آمیخته از رؤیا و واقعیت را پیش روی خواننده می گذارد. درهم تنیدگی حوادث و شخصیت ها

باعث می شود که داستان، همانند شازده احتجاب هوشنگ گلشیری، تن به خلاصه شدن ندهد،

چرا که هر عبارت آن افشا کنندة رازی از این فضای رمزگونه و ناشناخته است . با این حال،

در « اتاقی کوچک و مرطوب و سرد » می توان گفت که داستان، ماجرای زندگی یک دانشجو در

293 ).ازآن رو اسرارآمیز که ، انتهای کوچه ای در محله ای اسرار آمیز است (صادقی، 1349

کوچه های آن، در آن واحدهم قابلیت عبور و مرور دارند و هم بن بستند . در همسایگی این

زندگی می کند که گویا نویسنده است و قصد دارد «... ژ» ، شخصیت نیز، که راوی داستان است

کوتاه ترین داستان دنیا را بنویسد، او همیشه در رؤیای راوی حضور دارد و ناظر بر اعمال و

است که در نانوایی کار « محمود ترازودار » رفت و آمد های اوست . شخصیت بعدی داستان

که ،« مرد بلندقد و مرموز » ، می کند و در همان کوچۀ ژ ... و دانشجو ساکن است . شخصیت دیگر

کنجکاوی راوی را برانگیخته هم در همان نانوایی سکونت دارد تا به برکت گرمای آن، سرمای

زمستان را تاب بیاورد . راوی در برخورد با این مرد بلندقد، درم ییابد که او کشته شده و بعدها

پلیس، هر سه شخصیت یعنی راوی، محمود و ژ ... را مظنون به قتل شناخته است . اما ژ... در

پی همین اتهام، رگ های خود را می زند و با این کار، انگشت اتهام را به سمت خود نشانه

می رود، زیرا به باور پلیس کسی که به خود ر حم نمی کند، به دیگران هم ترحم نمی کند. (همان

297 ) با دقت در اشارات نویسنده در داستان، می توان دریافت که این هر چهار شخصیت، در

واقع یک نفر یعنی همان راویند.

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 43

2.تناظر و همنوایی عناصر رمان نویی این دو داستان

2-1 . شخصیت

در بیشتر داستان ها، شخصی ت ها به واسطۀ دار ا بودن خصلت های فیزیکی و رفتاری، خود

را به خواننده می شناسانند. ظاهر فرد در داستان، خواه ناخواه مجموعه ای از اطلاعات را در

اختیار مخاطب قرار می دهد. دسته ای دیگر از خصلت های کسان داستان باطنی بوده و مخاطب

با مطالعۀ آن ها درمی یابد که با چگونه فردی مواجه اس ت. در خلال پردازش داستان، نویسنده

شخصیت به خواننده می گوید و رازهایی از زندگی او را « تاریخچۀ زندگی » گاه از گذشته و

افشا می سازد (سی. کلارک 77 ). گاهی نیز موقعیت هایی پیش می آید که شخصیت داستان در

برخورد با دیگر کسان داستان یا حتی حوادث و کشمکش ها خود را م ی شناساند .رمان سنتی،

رمان نویسان سنتی معتقد » به خاطر پرداخت به تمام این جنبه ها مورد قبول واقع می شد زیرا

بودند با رمان هایی که بر پایۀ اسناد تاریخی می نویسند، قادرند شخصیت هایی واقعی خلق کنند

.( مول پوآ 34 ) « که یارای برابری با برگ هویت اشخاص را دارند

رمان نویس از اصل سنتی روایت رویگردان » ، با تحول شیو ه های روایی در داستان نویسی

سید حسینی 1067 ). ساختار و ریخت شخصیت ها نیز دستخوش دگرگونی شده و هر ) « شد

بار شخصیت بخشی از خصل ت های خود را از دست داد تا جایی که در نهایت، رمان نو نظریۀ

را اعلام کرد (اخوت 153 ). حتی رولان بارت بر این باور است که در رمان « مرگ شخصیت »

رمان نو » : نو، شیوه های نگارش منسوخ نشده، بلکه خود شخصیت دچار دگردیسی شده است

مول پوآ 34 ). در رمان بالزاکی مخاطب شاهد ) « دیگر به قهرمان سازی در رمان اعتقادی نداشت

چنانکه از ظواهر امر برمی آید امروز » بود، اما « پویا » و « عمیق » ،« زنده » آفرینش شخصیت هایی

دیگر نه رمان نویس چندان اعتقادی به شخصیت های رمانی خود دارد و نه خواننده می تواند

همچنان آن ها را باور کند . از این رو، می بینیم که شخصیت رمانی که از برکت این تکی ه گاه

دوگانۀ اعتقاد نویسنده و خواننده به او، قائم و است وار بار تاریخ را بر دوش های فراخ خود

« می کشید، اینک با از دست دادن آن، لرزه در ارکانش افتاده است و دارد از پای درمی آید

(ساروت 59 ). در رمان کلاسیک، نویسنده با تکیه بر بایسته ها و دستاوردهای علم روانشناسی،

علم روانکاوی، » تمام جنبه های پنهان و واپس زدة شخصیت را برملا می کرد.اما در رمان نو

مول پوآ 34 ).در این گونه ) « انسجام ناپذیری شخصیت و بخش های تاریک آن را نشان داد

و درنتیجه ب ینیاز از تحلیل روانشناسانه است . « روح » رمان، قهرمان مفهومی نداشته، فرد فاقد

خنثی، منفعل، ب ی هویت، » نویسنده در تلاش برای شخصی ت پردازی، موفق به آفرینش افرادی

www.SID.ir

Archive of SID

44 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

می شود (اسحاقیان 126 ). از دلایل رنگ باختن اشخاص، تحول « بی شناسنامه و شی ءگونه

سیاست های اجتماعی  اقتصادی در جوامع غربی بود، به نحوی که در پی ایجاد پار ه ای

تغییرات در سرشت سرمایه داری در آغاز قرن بیستم و گذار از سرمایه داری آزاد به ام پریالیسم،

هرگونه اهمیت اساسی فرد و زندگی فردی در درون ساختارهای اقتصادی و در نتیجه در »

اضمحلال کامل » یا « دورة انحلال » حذف شد . گلدمن این دوره را « مجموعۀ زندگی اجتماعی

.(251- می نامد (گلدمن 250 « شخصیت

ب ا ساعت [خو د] که » ، در رمان پاک کن ها، کارآگاه والاس با از دست دادن هویت خود

اسحاقیان 120 ). حتی در خلال رمان ) « حافظۀ زمان سنج خود را از دست داده تفاوتی ندارد

می توان مشاهده کرد که گویی والاس در حین انجام مأموریت، به نحوی در جستجوی هویت

از دست رفتۀ خویش است . او به یاد می آورد که در کودکی همراه با مادرش برای ملاقات

در گذشته هنگامی که بچه بود، یک » : فردی که او نمی شناخته، به این شهر و محله آمده است

بار دیگر به این شهر آمده بود، اما فقط برای چند ساعت و خاطرة مشخصی از آن در ذهن

57 ).همین از دست دادن هویت، باعث می شود که بیشتر ، روب گرییه، 1379 ) « ندارد

شخصیت های رمان نویی نام ی نداشته باشند (اخوت 170 ).در پاک کن ها و خواب خون ، تقلیل

یافتن نام اکثر آنان به حرف اول اسمشان و یا صفتی پیش پاافتاده از شخصیت شان،مؤید این

مطلب است.

بار عاطفی و اجتماعی و نشان دهندة خاستگاه » در رمان های سنتی نام افراد، تداعی گر

آن هاست (همان 169 ). در حالیکه در رمان نو، اسم شخصیت ها مسخ شده و به ظاهر « فکری

گاه تا حد یک حرف اختصاری » معنای خاصی به ذهن خواننده متبادر نمی کند. این اسامی

و هویت مشخصی را تداعی نمی کنند (لالاند 39 ). برای مثال در داستان خواب « تقلیل پیدا کرده

است؛ یا در رمان « مرد بلندقد مرموز » و نام دیگری «... ژ» خون، اسم یکی از اشخاص

پاک کن ها، چند حرف از حروف اسم کاف ه ای که روی در ورودی آن نقش بسته بوده، حذف

شده و خواننده قادر به بازشناسی آن نیست . همچنین است نام سازندة پاک کن هایی که گهگاه

والاس برای مقصودی نامعلوم خریداری می کند. اینکه چرا صاد قی حرف ژ ... را برگزیده نیز

جای تأمل دارد . نخست آن که این حرف کمترین میزان تکرار را در میان سایر حروف زبان

فارسی دارد و به عبارت بهتر، حرفی است که کمترین کاربرد را دارد . دوم این ک ه ژ...م ی تواند

باشد که در داستان در توصیف ساکنان محله به ک ار رفته است . « ژنده پوش » مخفف واژة

(296 ، (صادقی، 1349

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 45

در چارچوب » شخصیت های خواب خون نیز همچون همتاهای خود در پاک کن ها

نفیسی 139 ). اینان همچون آدم های مسخ شده ایند ) « تعاریف متداول از شخصیت ها نمی گنجند

در باطن، م بتذل و » که در ظاهر افکار، رفتار، احساسات و زندگی شناخته شده ای دارند اما

105 ). این آدم ها ویژگی بارز و ، صادقی، 1377 ) « مسخره می نمایند، صددرصد عادی نیستند

در یک شب » مشخصی ندارند و خواننده به گونه ای با آن ها مواجه می شود که انگار آن ها ر ا

من صورت ژ ... را برای یک لحظه از » : دیده است « بارانی، که باران تندی می آید از پشت شیشه

، صادقی، 1349 ) « پشت شیشۀ پنجرة اتاقش که در طبقۀ سوم عمارت نوسازی قرار داشت دیدم

291 ). صادقی می کوشد تا با پرداخت به ساختارهایی دیگر همچون طرح، تکنیک و لحن،

سرپوشی برخلأ ناشی از بی هویتی اشخاص بگذارد . ابتذالِ همین بی هویتی و روزمرگ ی

بی حاصل، باعث خلق شخص یت هایی عبث، به حاشیه رانده شده و مرده واری شده که در

نهایت با فکر خودکشی دست به گریبان می شوند. اینان اغلب افرادی تحصی ل کرد ه اند که در

بن بست زندگی گرفتار شده و امیدی به خلاصی ندارند . در بسیاری از صحنه های خواب خون،

آشفتگی و نابساما نی راوی که نماینده این تیپ شخصیت است به تصویر کشیده شده است؛

همچنانکه در رمان پاک کن ها نیز حدس زده م ی شود که دانیل دوپون پیش از آن سوء قصد

نافرجام، قصد خودکشی داشته، ولی پس از صرف شام با اقدام تهدیدآمیز قتل مواجه می شود

.(182 ، (روب گرییه، 1379

در بیان التقاط شخصیت ها باید گفت ک ه با نگاهی عمیق به این دو داستان، می توان

کسانِ داستان سیمایی شفاف ندارند . شخصیت ها سخت به هم شبیه اما به همان » دریافت که

- اسحاقیان، 15 ) « ؟ اندازه هم ناهمانندند . خواننده سرانجام هم نمی فهمد کسان داستان کیانند

14 ). به عنوان مثال، مخاطب با در دست داشتن شواهدی می تواند حدس بزند که والاس همان

گاریناتی، و بوناوانتور همان فابیوس است . حتی مرد میخواره که در ظاهر مست است و بر

آنچه می گوید تسلطی ندارد، اما در واقع عاقل تر از دیگران می نماید، والاس و گاریناتی را با

ولی حالا والاس را نگاه می کند، ده انش را باز م ی کند و کین ه توزانه » : هم اشتباه می گیرد

مرد که با «؟ من » : والاس شگفت زده می پرسد « ؟ چرا دیروز نمی خواستی گپ بزنی » : می گوید

آه، فکر م ی کنی تو را به جا » : خنده ای شکل ک وار، چهره اش از هم باز می شود، م ی گوید

مرد میخواره خطاب به صاحب «. حتما اشتباهی در کار است » : والاس م ی گوید ... «؟ نمی آورم

با صدایی رعدآسا می زند زیر «! می گوید اشتباهی در کار است، من و اشتباه » : کافه نعره می زند

ژ.ب. یک » : 149 ). همچنین در جایی دیگر از پاک کن ها م یخوانیم ، روب گر ییه، 1379 ) « خنده

www.SID.ir

Archive of SID

46 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

دلال است و شاید هم کمی خلافکار . گ. و آندره و .س. دو تا از کارگزارانش هستند. آن دو با

هم دیروز در کاری شرکت داشت هاند که امروز به پایان می رسد. دلال  که از کمک گ . محروم

همان ) « مانده  مایل است کارگزار دوم زودتر از موقع مقرر، پای کار باشد تا وقت کم نیاورد

« بونا » مشهور به « ژان بونا وانتور » 219 ). شخصی که با اسم اختصاری ژ .ب. معرفی شده، همان

است. فردی که با حرف گ . مشخص شده کسی جز گاریناتی نیستو و .س. ب ی تردید همان

والاس است . از آنجایی که گاریناتی و والاس در واقع یک نفرند و اینکه با توجه به نکتۀ فوق

برای یک نفر به نام بونا کار می کنند و از طرفی، والاس فرستادة فابیوس برای رسیدگی به

پروندة قتل دوپون است، می توان نتیجه گرفت که در واقع بونا و فابیوس هم یک نفرند.

در داستان خواب خون هم در تشخیص افراد دچار چنین آشفتگی هستیم . در واقع،

راوی، مرد بلندقد، ژ ... و محمود همگی یک نفرند . در ابتدا، با تأمل در داستان درمی یابیم که

راوی همان مرد بلندقد است، چرا که هر دو از گرمای تنور نانوایی برای غلبه بر سرما سود

بیش از همه حالت آن مرد درازقد و لاغری توجهم را جلب می کند که همیشه ساکت » : می برند

و خاموش گوشه ای کز کرده است، یا در تاریکی ها کنار تنور ویا پشت جوال های آرد و گندم

و یا در دالان بی سر و تهی که در انتهای دکان دهن باز کرده است و معلوم نیست از کجا سر

در می آورد - مثل زخمی که وسیع و بی خون است  و آن مرد درازقد گاهی بر آن می نشیند،

«... اما اغلب دور و بر تنور می پلکد و ادای کسی را درمی آورد که می خواهد گرم بشود

291 ). این در حالی است که اندکی پس از به قتل رسیدن مرد درازقد، ، (صادقی، 1349

روزنامه ها راوی را با هویتی بکلی مبهم وحتی عمومی، قاتل او معرفی می کنند (همان 297 ). در

و این را هم ناگف ته نگذارم که ژ ... عقیده » : ادامه، می توان حدس زد که ژ ... همان راوی است

داشت که عاقبت کوتاه ترین داستان د نیا را او خواهد نوشت . اگرچه اک ن ون درست به یاد

نمی آورم که واقعاً مقصود خودش را چگونه بیان کرده بود و چه واژه هایی به کار برده بود، اما

همان ) « به صراحت باید بگویم که او در این خیال بود که کوتاه ترین داستان دنیا را بنویسد

معهذا کوتاه ترین حکایت دنیا را من » : 291 )، در حالی که در واپسین سطرها ی داستان می خوانیم

خواهم نوشت، و اشتباه نکنید، کوتاه ترین حکایت دنیای خودم ر ا. در زندان یا در بیمارستان و

همان 297 ). از میان جملاتی که ثابت م ی کند محمود همان مرد بلندقد ) « یا در زیر چو بۀ دار

وقتی درست به قیافه او [محمود] دقیق شدم دیدم که » : است، می توان به این قسمت اشاره کرد

چشم هایش مثل شیشه شفاف است و هردم به نقطه ای خیره می شود و قدش هم آنقدرها که

همان 292 ). در جای دیگر می بینیم که راوی، خون خود را، هم ) « گمان می کردم بلند نیس ت

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 47

او را در حالی » :... پس از قتل مرد درازقد در اطراف جسد بازشناخته و هم پس از خودکشی ژ

که به قصد خودکشی با تیغ رگ های خود را بریده بود ، دستگیر کردند . بله او را دستگیر کردند

و من می دانم، زیرا خون خودم را خوب می شناسم، به همان اندازه که خون مرد بلندقد را که از

همان 296 ) در نهایت ، می توان نتیجه گرفت که صادقی نیز ) « خودم دورش کردم ، م ی شناسم

همچون روب گرییه، شخصیت را مثل آیینه ای درهم می شکند. در واقع ژ ...، بخش آرمانی و

روشنفکر ذهن راوی است که قصد دارد نویسنده شود و کوتاه ترین داستان جهان را نیز

بنویسد. محمود بخش عادی و روزمرة ذهن راوی است که مرتب به تطمیع راو ی می پردازد و

سرانجام او را به قتلی موهوم وامی دارد (همان 292 ). شخصیت مرد درازقد هویت بیرونی

ندارد و جنبۀ سیاه، تباه و شاید شیطا نی ذهن راوی است که همه جا حضوری سایه وار دارد.

راوی خواب خون ، در جهان پندار، حضور این شخصیت را برنم ی تابد و او را می کشد تا

سیمای روشنفکرش پایدار باقی بماند . به عبارت دیگر، راوی با قربانی کردن لذات تباه در

درون خود، جنبۀ متعالی خود را ارتقا می بخشد. در پایان باید افزود که آنچه داستان خواب

خون را از نمونه های مشابه رمان نویی متمایز می سازد، کشته شدن شخصیت به دست خود

اوست و اینجاست ک ه می توان گفت صادقی در فن شخصیت پردازی، حتی از همتایان رمان

نویی خود نظیر روب گرییه هم فراتر رفته است.

2-2 .فن

فن به روش هایی اطلاق می شود که در چارچوب عناصر صوری روایت، به خدمت

تکنیک به مجموعه روش هایی گفته می شود ک ه در » ، داستان درمی آیند. در واقع « چگونه گفتن »

مستور 52 ). به تدریج با رنگ باختن ) «. صورت بندی روایت مورد استفاده قرار می گیرند

« تکیه بر اهمیت عامل صناعت در هنر » شیوه های تکنیکی همه پسند، رمان نو ظهور می کند که با

بنابر » . (گویتی سولو 27 ) و با ادعا ی بی محتواسازی ادبیات، روش های قال بی سنتی را برنم ی تابد

هما ن)، در ) « گفتۀ روب گرییه، انتقال اندیشه، استفاده از شکل سنتی رمان را ایجاب می کند

در دنیای امروز، در درجۀ اول داستان باید به لحاظ ساختارش » حالی که رمان نو معتقد است که

164 ). رمان نونویس نسبت به حوادث آنچنان بی طرفانه، ، محمودی، 1376 ) « شگفتی بیافریند

گزارش گرانه و خونسرد برخورد می کند که گویی فقط ناظر و حکایت کنندة آ ن هاست . او

سیاهه برداری سرد و عینی » نسبت به جهان و آنچه در آن است بی تفاوت بوده و کارش تنها به

محدود می شود (سید حسینی 1087 ).سبک روایی توصی ف های رمان پاک کن ها « اشکال و اشیا

www.SID.ir

Archive of SID

48 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

در تاریک روشن سالن کافه، صاحب آن مشغول » : مصداق بارز این توصیف ماشین وار اس ت

« چیدن میزها، صندلی ها، جاسیگاری ها و شیشه های آب گازدار است؛ ساعت شش صبح است

12 ). به دلیل این هنجارشکنی در ساختار روایت، رمان دیگر جریان ، (روب گرییه، 1379

منسجم و یکدستی ندارد . هیچ گونه روند منطقی بر سیر حوادث آن حاکم نیست و خواننده

مجبور است بخش های مختلف آن را چون تکه های پازلی کنار هم بچیند تا به درک بهتر داستان

نزدیک شود .این پریشا ن نمایی و گسسته واری متأثر از یکی از روش های متداول در میان رمان

نونویسان، یعنی استفاده از فنون سینمایی است . آنچنا ن که می دانیم روب گر ییه جز رمان،

فیلم نامه هم می نویسد و یکی از شگردهای برجستۀ وی در رمان نویسی، بهره جویی از برش

ناگهانی رخداد و صحنه و پرداختن به رخداد و صحنه ای دیگر است . به عنوان مثال صفحات

اول رمان، به قتل پروفسور دانیل دوپون اذعان دارد در حالی که در ادامه، خواننده وی را زنده

در درمانگاه دوست پزشکش ملاقات می کند.

« من بیشتر به فرم و تکنیک فکر م ی کنم » : بهرام صادقی نیز خود در مصاحبه ای می گوید

110 ). آنچنان که می دانیم، صادقی به دلیل علاقۀ فراوان به نویسندگان ، (صادقی، 1377

اغلب ساختار داستان هایش را » فرم گرا، برای ساختار د استان اهمیت بسیاری قائل بود . با آ ن که

« با ساختار نوی داستان های خارجی مقایسه می کرد، به خصوص با داستان های روب گر ییه

64 )، بر این باور بود که برخی از این ساختارهای نوجویانه را پیش از آنان ، (محمودی، 1377

تجربه کرده است . از ای ن روست که به طورتقر یبی در تمام آثار او، نوعی عدم تمکین به

قاعده های مرسوم روایی و تلاش برای یافتن شگردهای تازة قص هپردازی قابل مشاهده است.

علاوه بر این، بی قاعدگی که مختص سبک روایی اوست باعث می شود تا فضایی از

« خواننده در فهم داستان دچار ابهام شود » تردید و عدم قطعیت داستان را فرا بگیرد و

168 ). برای مثال در خواب خون، سبک بریده بریده و نامنسجم نوشتار و ، (محمودی، 1376

نیز خست نویسنده در ارائۀ اطلاعات باعث شده تا مخاطب از فهم دقیق داستان عاجز شود . در

نهایت تشخیص این که چه کسی مرد بلندقد را کشته و آیا به راستی پای قتلی واقعی در میان

است یا نه، فرایند دشوار و پیچیده ای است . همچون پاک کن ها ، از ظرایفی که در پرداخت

داستان خواب خون به کار رفته، بهره گیری از فن کات سینمایی است، بدین معنی که داستان از

صحنه ای به صحنۀ دیگر و از شخصی به شخص دیگر در نوسان است . به طور مثال صحنه های

آغازین داستان به معرفی ژ ... و خصوصیات او پرداخته و در ادامه، پای راوی و ترازودار به

روایت باز می شود. در چنین شرایطی، ذهن مخاطب فرصت خو گرفتن به فن روایت نویسنده

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 49

را ندارد و دچار سردرگمی می شود.

2-3 .فروکاستن محتوا و درونمای ههای تعهدگرایانه

نویسندة سنتی، قالبی از بایدها و نبایدها در دست داشت و آثارش ملزم به حرکت در

بستر این هنجارها بود . بسیاری از رمان های سنتی با هدف اشاعۀ یک ایدئولوژی نگاشته

می شدند، تا این که پس از دو جنگ جهانی، ناتوانی ایدئولوژی ها در بهبود اوضاع بشر بر

همگان آشکار شد و پدید ه ای همچون رمان نو در مخالفت با اندیشۀ هستی گرا که آخرین

جهان نه » ، مکتب فکری آن زمان تلقی می شد، پا به عرصۀ ظهور نهاد. در واقع از نظر رمان نو

18 ). نویسندگان جریان نو به ، روب گرییه، 2002 ) « معنادار است و نه پوچ، فقط وجود دارد

جای محوریت دادن به درونمایه های ایدئولوژیک و تعهدگرای اجتماعی در هنر، با مکتب هایی

که ادبیات را به ابزار تبلیغ ارزش های جناح ی خود مبدل کرده بود، به مخالفت برخاستند :

بسیاری از نویسندگان رمان نو ضمن رد هرگونه داعیه ای در زمینۀ رسالت اجتماعی و سیاسی »

از خوانندگان آثار خود تنها توقع دارند در پی کشف راز و رمز ساختار اثر، طرح داستان،

- اسحاقیان 22 ) « هزارتوی رخدادهای نمادین و دلالتگر و آغاز و پایان رمان و جز آن باشند

21 ). روب گرییه در جایی اذعان می دارد که در وهلۀ نخست، خود ادبیات اهمیت دارد . از نظر

او، آنچه به صورت و ر یخت مربوط می شود، همواره مهم تر از آن چیزی است که به عنوان

محتوای داستان در آن نهفته است.

البته این تلقی نوین از ادبیات، هیچ گاه در ادبیات داستا نی ایران، به صورت مبنایی و

چشمگیر مجال ظهور و بروز نیافت . با این حال، داستان های بهرام صادقی محصول تلاش های

در وهلۀ اول باید داستان » ، پیگیر او برای اثبات ارجحیت فرم بر محتواست. به عقیدة خود او

نوشت، داستان خالص، باید ساخت، به هر شکل و هر جور ... فقط مهم این است که راست

117 ).داستان خوب از نظر او داستانی است که مبناهای - صادقی، 118،1349 ) « بگویی

تعهدگرای معهود خود را از دست داده و میدان فراخناکی بر ای جولان نوجوی ی های ساختاری

و صوری است. خواب خون نمونۀ زبدة این طرز تلقی در روزگار خویش است.

2-4 . ارزش بخشی به اشیا و نادیده انگاشتن عامل انسانی

در رمان سنتی، اشیا تنها بدان سبب مطرح می شوندکه اشخاص بخشی از هویت خود را

به آن ها وامدارند، به این معنی که اهم یت اشیا به خاطر ارتباط و بستگی آن ها با افراد است . در

www.SID.ir

Archive of SID

50 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

بیان تمایز تلقی از حضور اشیا در رمان سنتی و جدید می توان با روب گرییه همصدا شد که

اشیای بالزاکی ... به جهانی تعلق داشتند که انسان در آن فرمانروا بود؛ این اشیا اموال و املاک »

همان). اما به مرور زمان و با پیدایش ) « بودند و هدف دستیابی، حفظ و ح کومت بر آن ها بود

جایگاه پیشین انسان و chosification جوامع مصرف گرا و مصرف زده، پدیدة شیءوارگی

مناسبات او را با اشیا متزلزل و متحول کرد.

در دنیای جدید، اشیا جایگاهی مستقل و ثابت یافته اند وکلیت رمان نو به شرح موقعیت

اشیا از دوام و استقلالی برخوردارند که اشخاص آن » ، آن ها محدود می شود. در جامعۀ معاصر

گلدمن 248 ). رمان نو نویسان از جمله روب گر ییه ) « را به طور فزاینده از دست می دهند

دریافتند که در روزگار مدرن فرایند محو شخصیت خواه ناخواه به وقوع پیوسته است . مبرهن

است که با ید پدیده ای جایگزین این عنصر از دست رفته شود و این پدیده، چیزی جز شیء

نیست.

به هر روی در دنیای شیءزدة امروز و در رمان نو، انسان دیگر مالک و حاکم بر اشیا

موجوداتی به اصطلاح آدم ... که » نبوده، بلکه همسان با آ ن ها در نظر گرفته می شود. رمان نو

را عرضه می دارد (اسحاقیان 121 )، دیگر صحن ه ای برای بروز « کوچک ترین فرقی با اشیا ندارند

احساسات آنان مهیا نیست و باید به جلوه گری گاه و بی گاه خود از خلال اشیا بسنده کنند.

پاک کن ها بیش از آنکه به وصف روابط بین شخصیت ها بپردازد، به توصیف اشیایی تن

داده که اغلب با هم پیوندی ندارند. صفحات اولیۀ رمان منعکس کنندة ارزش بخشی مفرط به

اشیا است . برخی از اشخاص داستان، گاه با تکیه دادن به نرد ه های پل هوایی، به بازتاب اشیا در

آب دریا خیره می شوند و نویسنده به توصیف این صحنه می پردازد بدون آن که به بازتاب این

« عینی » اشیا در ذهن شخصیت علاقه ای نش ان دهد. توصیف اشیا در پاک کن ها به صورت کاملی

،( همان 29 ) « تیره، منجمد، سرد و زمخت » : بوده، اشیا همان گونه که هستند تصویر می شوند

یک چهارم گوجه فرنگی به » : بی آن که ذره ای قضاوت، احساس یا پیش داوری بر آن حاکم باشد

راستی بی نقص، بریده شده با ماشین از مح صولی با ابعاد کاملا متوازن . گوشتش همبسته،

فشرده و همسان است، به رنگ قرمز زیبا، و همه جا درون پوست برّاق و غلافی که دانه های

زرد و یکدست را با پوشش ژلاتینی سبز فام منتشر در برآمدگی مرکز میوه نگه داشته، ضخامت

منظمی دارد . این برآمدگی به رنگ صورتی کمرنگ که ا ندکی هم دانه دانه است، از فرورفتگی

داخلی، به یک رشته رگۀ سفید که یکی از آن ها به دانه ها می رسد - به نحوی شاید کمی

.(207 ، روب گرییه، 1379 ) «... نامطمئن- شروع می شود

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 51

در خواب خون نیز، با رنگ باختن جایگاه ویژة شخصیت، دنیای ماشینی و بی احساس

اشیا جایگزین عامل انسانی می شود . گرچه داستان کوتاه خواب خون در مقایسه با

رمانپاک کن ها، وصف مفصلی از اشیا به دست نمی دهد، اما به هر حال بخش هایی از این

روی یک بسته کتاب نشسته بود، کیف پولش را باز کرده » : توصیفات را در آن می توان یافت

بود، اسکناس هایش را با دقت م ی شمرد، تا م یکرد، در آن می گذاشت و باز از آن بیرون

292 ). البته فرو کاستن شخصیت در داستان خواب خون مصداق ، صادقی، 1349 ) « می آورد

دیگری هم دارد که عبارت است از پنهان و در محاق ماندن افراد در سایۀ اشیا . راوی در ابتدای

داستان مرد بلندقد را از پشت کیسه های آرد و در تاریکی تنور دیده و شناخته است و برخی

دیگر از شخصیت ها را نیز در محاق اشیا به تصویر می کشد.

3.دو داستان، یک پیرنگ

تنظیم کنندة حوادث و تقلید از عمل دانسته » ارسطو در تعریفی صریح از پیرنگ، آن را

پیرنگ، وابستگی موجود میان حو ادث داستان را به » ، 150 ). در واقع ، میر صادقی، 1367 ) « است

177 ). پیرنگ، نظم و ترتیب وقایع را ، میر صادقی، 1383 ) « طور عقلانی و منطقی تنظیم می کند

به دست می دهد و از این رهگذر، به خواننده نیز کمک می کند تا با پیگیری علت حوادث، در

پیرنگ فقط ترتیب و توالی » این زمینه به نوعی انسجام و وحدت فکری نیز دست یابد، زیرا

وقایع نیست، بلکه مجموعۀ سازمان یافتۀ وقایع است؛ این مجموعۀ وقایع و حوادث با رابطۀ

همان 178 )، سرانجام نظم داستان را رقم می زنند. ) « علت و معلولی به هم پیوند خورده

3-1 .دو داستان معمایی  پلیسی

داستان پلیسی طبیعی ترین ساز و کار ذهن بشر را که همانا کاو ش است، به کار می گیرد. به

« رمان پلیسی حرکت ذهن انسانی است که با جهانی کدر و غیرشفاف درگیر است » ، بیان دیگر

(نارسژاک 9). به همین سبب، رمان پاک کن ها جزء داستان های پلیسی به شمار م ی آید: کارآگاه

مأمور رسیدگی به قتلی از سلسله قتل های زنج یره ای است و بر خلاف ا نتظار، خود به قاتل

واقعی مبدل می شود. البته آنچه پاک کن ها را از یک رمان پلیسی صرف فراتر برده به آن جنبۀ

معمایی می بخشد این نکته است که در نهایت خود کارآگاه، قاتل از آب در آمده، در کمال

ناباوری پدر خود را می کشد.

داستان پلیسی به دلیل پرداخت صرف به داستان و چشم پوشیدن از مسائل اجتماعی -

www.SID.ir

Archive of SID

52 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

جذابیت داستان های پلیسی » ، سیاسی سبک مورد علاقۀ صادقی نیز هست . به عقیدة ساعدی

ساعدی 120 ). البته شیوة نگارش او ) « برای او بیشتر به خاطر پوچی آغاز و پوچی فرجام بود

داستا نهایش را چنان » به سبک داستان های پلیسی ویژگی قابل اعتنای دیگری نیز دارد : او

« می نوشت که گویی مقدمۀ قصه ای را حذف کرده و از وسط ماجرا قضایا را تعریف می کند

(همان 124 ). داستان خواب خون هم با بهره جستن از فضایی مبهم و سراسر حیرت آفرین،

در زمرة رمان های معمایی - پلیسی در می آید.راوی در مواجهه با مرد بلندقد که خود، جنب ه ای

از رمز و راز جاری در داستان را رقم می زند، متوجه می شود که او کشته شده و بدین ترتیب،

پای پلیس به داستان باز می شود. مسئلۀ دیگری که این داستان را از دیگر همتایان خود

متمایز می سازد، اینست که معما تا پایان داستان حل ناشده باقی مانده و به دلیل درهم تنیدگی

شخصیت ها، خواننده حتی قدرت تمییز قاتل و مقتول را ندارد.

3-2 . تعلیق

با گسترش پیرنگ، کنجکاوی خواننده بیش تر می شود و شور و » آنچنان که می دانیم

« حالت تعلیق » اشتیاقش برای دنبال کردن ماجرای داستان، زیادتر ... چنین کیفیتی را در اصطلاح

162 ).نویسنده در طول فرآیند آفرینش -163 ، میر صادقی، 1367 ) « می گویند « هول و ولا » یا

داستان، اغلب به خلق موقعیت هایی دست می زند که در خلال آن، حس کنجکاوی خواننده

حاصل موقعیتی است که خواننده مایل است آیندة » برانگیخته شود . در چنین شرایطی، تعلیق

داستان را حدس بزند، اما نمی تواند. تدارک چنین وضعیتی ضمن ایجاد جذبه در روایت،

.( مستور 21 ) « مخاطب را ترغیب می کند تا خواندن داستان را تا انتها پیش ببرد

تعلیق و » با وجود آن که لوکاچ در رد رمان نو، معتقد است که رمان نو تنها از رهگذر

اسحاقیان 104 )، در داستان ) « هول و ولای ساختگی و تحمیل ی خود جلب نظر می کند

پاک کن ها، حوادث در فضایی به طور کامل آرام و به دور از تنش که البته از ابداعات رمان

نونویسان به شمار می رود، به وقوع پیوسته، هول و ولا و هیجان زیادی نزد مخاطب ایجاد

نمی کنند. در واقع بحران خاصی که حاصل در هم تنیدگی بیش از حد وقایع باشد، داستان را

تهدید نمی کند، ولی در هر حال، خواننده گاه انتظار آنچه در داستان اتفاق می افتدرا ندارد . او

بارها احساس می کند نیاز دارد بار دیگر حوادث را دنبال کند تا بداند در کدام موقعیت، سرنخ

داستان را از دست داده است . به بیان بهتر، مخاطب در نگاه اول ممکن است هرگز متو جه

اشارات روب گرییه در باب قرابت داستان با تراژدی اودیپ شهریار نشود، با این حال، نگاهی

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 53

عمیق به داستان، به او گوشزد می کند که باید بیش از پیش در گذشتۀ والاس دقیق شود تا بفهمد

که چگونه پسری مرتکب قتل پدر خویش شده است.

بنا به دلایلی که پیش از این ذکر شد، استف اده از فرایند تعلیق در داستان های پلیسی مورد

رگه های کوچکی از » 63 ). در واقع، داستان های او ، علاقۀ صادقی نیز هست : (محمودی، 1377

ساعدی 117 ). در خواب ) « حالت انتظار [دارند] که بی ش تر در داستان های پلیسی دیده می شود

خون، صادقی در پی وانهادن تکنیک های سنتی، قصد دارد خواننده را با خود همراه سازد و

بخشی از بار آفرینش داستان را به او واگذار کند . در چنین حالتی، مخاطب به پیگیری داستان

ترغیب شده و البته گاهی نیز جریان امور را از دست داده، در حیرت و حدس و گمان دچار

سردرگمی می شود. درخواب خون ، خواننده هر بار براساس اطلاع ات ضد و نقیض نویسنده به

شخصی از اشخاص داستان مظنون است، ولی هرچه پیش م ی رود از وی رفع اتهام می کند و

دیگری را مسئول قتل می داند. جالب اینجاست که در پایان که معما حل و مشخصات قاتل

واقعی ارائه می شود، خواننده باز هم قادر به تشخیص قطعی قاتل نیست.

نتیجه

ادبیات هر دوره تحت تأثیر عواملی است که کلیت مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی

آن دوران را رقم می زنند. با این وصف در روزگار مدرن، جبهه گیری در مقابل سبک سنتی

رمان نویسی چندان هم دور از انتظار نیست . تحولات جامعۀ مدرن در ساحت ادبیات نیز تبعیت

از الگوهای جدیدی را ا یجاب می کنند که بازتابندة این تغییرات باشند . از ای ن رو، در نیمۀ دوم

قرن بیستم ادبیات فرانسه، شاهد ظهور جریانی هستیم که با پس زدن قالب های مرسوم

داستان نویسی، سعی در نمایاندن واقعیات دگرگون شدة عصر خویش دارد . جریان رمان نو

رنگ باختن شخصیت در برابر ارزش بخشی مفرط به اشیا، فروپاشی ساختمان نظام مند داستان،

فروکاستن بن مایه های تعهدگرایانه و دغدغۀ آفرینش شیوه های روایی نوین، را بیش از هر چیز

مطمح نظر خویش قرار می دهد. بی شک در جوامع دیگر نیز، حوادثی بیرونی و فرامتنی وجود

داشته اند که زمینه های مساعدی برای گرایش به رمان نو را فراهم آورده اند . رخداد دو جنگ

خانمان سوز جهانی، گرایش افراطی جوامع به مصر فی شدن، تولید صنعتی و شکست

ایدئولوژی های پذیرفته شده و بحران های اجتماعی و سیاس ی دوران پس از کودتای 28 مرداد

1332 در ایران از آن جمل هاند.

در ادبیات داستانی معاصر ایران ، پاره ای از آثار نویسندگان نوجو و بسیاری از داستان های

www.SID.ir

Archive of SID

54 پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 16 ، شمارة 4، زمستان 1390

بهرام صادقی را متأثر از کیفیت به کارگیری عناصر داستانی و شیوه های روایی رمان نویی

دانسته اند. برای سنجش این فرضیه، درصدد مقایسۀ داستان خواب خون او با پاک کن ها که از

نمونه های شاخص و مطرح رمان نو به ح ساب می آید، برآمدیم . جدای از همنوایی و

همپیوندی درونمایه ها، پیرنگ ها، نوع ادبی پلیسی  معمایی و حتی عناوین آن ها، هم س ویی

شگرفی در کیفیت به کارگیر ی عناصر رمان نویی در هر دو اثر وجود دارد . تلق ی رمان نویی

بهرام صادقی از شخصیت پردازی، فرم، زمان و بهره گیر ی او از فنون رمان نو نظیر تدوین

صحنه ها به سبک گسسته وار سینما، توصیف های به غایت جزیی نگر از اشیا، نادیده انگاشتن

عامل انسانی و چشم پوشی از بن مایه های اخلاقی و ایدئولوژیک، داستان خواب خون را در

جرگۀ آثار موفق رمان نویی قرار می دهد. حتی م ی توان گفت در مواردی نظیر سیال بودن و

درهم آمیختگی هویت شخصیت ها، صادقی از همتاهای رمان نو نویس خویش هم پا را فراتر

گذاشته است . از ای ن رو بی گمان نمی توان او را به سادگی و مجامله از اصحاب تقلید از یک

جریانِ ادبی به حساب آورد . آنچه پذیرفتن ی تر و راستین تر خواهد بود، تلاشی است که باید

برای بررس ی چیستی و چرا یی تحول جویی و نواندیشی های بهرام صادقی و دیگر نویسندگان

ادبیات داستانی معاصر ایران نظیر گلشیری، حقوقی، فرخفال و مدرسی صورت پذیرد.

Bibliography

Barthes, Roland. (1954). “Littérature Objective” in Essais critiques. Paris: Seuil.

Bozorg Nia, Kamran. (1377/1998).“Vasvaseye marg fekre marg.”Khoun e abi bar

zamine namnak: 183-195. Tehran: Assa.

C. Clarke. Arthur, ... (1378/1999). Hezar touye dastan. Trad: Nassrin Mohajerani.

Tehran: Cheshmeh.

Eshaghian, Javad. (1386/2007). Rahi be hezar touye romane no.Tehran: Golazin.

Goldmann, Lucien. (1381/2002). Jame’e shenassiye adabiyat. Trad: Mohammad Ja’afar

Pouyandeh. Tehran: Cheshmeh.

Guiti Soulou, Juan. (1374/1995).“Ghatreye meliye shoma oghyanouse jahani nist.” Trad:

Abolhassan Najafi. Kelk 66: 271-276.

Lalande, Bernard. (1374/1995).“Romane no gheyre mota’ahed ast.” Trad: Kave Mir

Abbasi. Kelk 66: 38-44.

Mahmoudi, Hassan. (1377/1998). Khoun e abi bar zamine namnak. Tehran: Assa.

---. (1376/1997).“Joze’ e akhere ebarate nevisande.”Khoun e abi bar zamine namnak:

163-180.

www.SID.ir

Archive of SID

بررسی تطبیقی عناصر رمان نویی در پاک کن ها اثر آلن روب گرییه و خواب خون نوشتۀ بهرام صادقی 55

---. (1377/1998).“Goft o gou ba doustan va khanevadeye Sadeghi.”Khoun e abi bar

zamine namnak: 61-71.

Mastour, Mostafa. (1379/2000). Mabaniye dastan koutah. Tehran: Markaz.

Mir Sadeghi, Jamal. (1367/1988). Anasere dastan. Tehran: Shafa.

---. (1383/2004). Dastan va adabiyat. Tehran: Ayeye mehr.

Mole Poa, Jean-Michel. (1374/1995).“Tavalode romane no”. Trad: Parvin Zolghadri.

Kelk 66: 33-37.

Moti’i, Nasser. (1377/1998).“Goft o gou ba doustan va khanevadeye Sadeghi.”Khoun e

abi bar zamine namnak: 61-71.

NarceJac, Boileau. (1372/1993). Marge Roger Acroide (Agatha Christie), va naghd o

barressie roman polissi. Trad: Khosrow Sami’i. Tehran: Ghatreh.

Nafissi, Azar. (1377/1998). “Taghabole ro’ya va vaghe’iat.” Khoun e abi bar zamine

namnak: 129-142.

Okhovat, Ahmad. (1371/1992). Dastour zabane dastan. Tehran: Farda.

Robbe-Grillet, Alain. (1379/2000). Pak konha (Les Gommes). Trad: Parviz Shahdi.

Tehran: Dashtestan.

---. (2002). Pour un nouveau roman. Paris: Minuit.

Sadeghi, Bahram. (1349/1970). Sangar va Ghomghome haye khali. Tehran: Zaman.

Sadeghi, Bahram in Ayandegane adabi. (1377/1998).“Goft o shonoudi ba bahram

Sadeghi.”Khoun e abi bar zamine namnak: 95-111.

Saedi, Gholam hossein. (1377/1998).“Honare dastan nevissiye Sadeghi.”Khoun e abi bar

zamine namnak: 117-125.

Sarraute, Nathalie. (1362/1983). Asre bad gomani (L’Ère de soupcon). Trad: Esma’il

Sa’adat. Tehran: Negah.

Seyed Hosseini, Reza. (1384/2005). Maktab haye adabi.Tehran: Negah.

www.SID.ir